Yatırımcı psikolojisi başta borsa ve yatırım olmak üzere insanların ekonomik yatırımlarında kararlarını etkileyen en önemli faktör. Yıl içinde Türkiye’de borsaya artan ilginin gerisinde yatan faktörlerden biri de yine insanların fırsat kaçırıyormuş gibi hissetmeleri ve bunun psikolojik boyutu. Borsaya girecekler, yeni yatırım yapacaklar için yatırımcı psikolojisi nedir bilimsel olarak inceledik ve konuyla ilgilenenler için bir başlangıç noktası oluşturduk.Geçtiğimiz yıl Borsa İstanbul yatırımcılarana yüksek getiri sağlayarak yüzleri güldürdü. Borsa İstanbul 100 endeksi, 2022'de 1926 puan seviyesinden 4500 puan seviyesine ulaşmıştı. Piyasalarda gündeme gelen “Noel baba rallisi” Borsa İstanbul’u nasıl etkiler bilinmez. Ancak yüksek getiriyle birlikte özellikle küçük yatırımcılarda yüksek beklentileri de getirmesi mümkün. Borsaya olan bu yoğun ilgide karar alma süreçlerinin gerisindeki psikolojiye ve genel olarak başarılı borsacı ve yatırımcıların psikolojik özelliklerini sizlerle paylaşıyoruz.

Yatırımcı psikolojisi ve karar alma davranışı

Standart ekonomik teorilerin varsayımlarının aksine, insanların her zaman rasyonel yatırım ve ticaret kararları almadığı bilinen bir gerçek. Bu yüzden de karar verme süreçlerinin karmaşıklığına ışık tutmak için psikolojik açıklamaları da iyi irdelemek gerekir.Rasyonel beklentilere ve kar maksimizasyonuna dayanan geleneksel finans yaklaşımı, ekonomik olarak rasyonel olmadığı için insanların davranışlarına bir açıklama getirememektedir. Bununla birlikte, son finansal krizler ve coin yatırımları gibi örnekleri, gerçek dünya piyasalarında da irrasyonel ticaret kararları alındığını net olarak bize gösteriyor.Geleneksel finans ile bu piyasaların psikolojik bakış açıları arasındaki gerilim, finansal piyasaların sonuca dayalı dış görünüşü ile iç karar verme dinamikleri arasındaki farkı yansıtmaktadır. Geleneksel finansın normatif modeli, piyasa katılımcılarının nasıl davranması gerektiğini önerir ve katılımcıların bilgiyi tamamen rasyonel olarak işlediğini varsayar. Buna karşılık, psikolojide kullanılan betimleyici karar verme yaklaşımı, piyasa katılımcılarının hem deneysel durumlarda hem de gerçek yaşam piyasalarında kararlarını fiilen nasıl oluşturduklarını açıklar. Bu ikinci yaklaşım, insanların piyasalarda karar verirken nasıl rasyonel olamadıklarını göstermektedir.

Yatırımcı psikolojisi nasıl incelenir?

Psikologlar, tüm ticaret kararlarının bir tür insan davranışını temsil ettiğini vurgular. Hayatın diğer alanlarındaki karar sonuçlarıyla kıyaslandığında, borsa kararları da duygusal, bilişsel ve sosyal süreçlerin sonucudur. Psikologlar, yatırımcı psikolojisi ve borsa davranışını soyut modellerde sunmak yerine, insanların gerçekte nasıl karar verdiğine ve katılımcıların bilgiyi rasyonel olarak işlemede nasıl sınırlamalara sahip olduğuna dair doğru açıklamalar ararlar.Psikologlar borsa psikolojisi ya da daha genel olarak ticarette psikolojiyi incelemek için çeşitli araştırma metodolojilerini kullanıyor. Bunlar gözlem yapma, önceden formüle edilmiş yatırım senaryoları arasında seçim yapmalarını isteme, karar vericilerin iç gözlemlerini analiz etme ve kontrollü laboratuvar ortamlarında temsili anketler ve deneyler yürütme gibi uygulamalardır. Bu ampirik yöntemlerin kombinasyonu, ticaret, yatırım ve borsa kararı verme hakkında geçerli tanımlayıcı içgörüleri ortaya çıkarıyor.

Başarılı borsa yatırımcısının psikolojik özellikleri

Yatırımcı psikolojisini incelemek üzere yapılan bu bilimsel araştırma sonuçları çerçevesinde katılımcıların özelliklerine dair belli özellikleri tespit etmek mümkün. Genel olarak literatürde gözlenen bu özellikleri 8 madde olarak gruplandırabiliriz. Ancak unutmamak gerek ki bu özellikler genel olarak başarılı borsacı ve yatırımcıların istatiksel olarak çoğunluğunda olan özellikler. Yani az sayıda da olsa farklı özellikleri olan ve başarılı olan yatırımcılar da mevcut.

  1. Disiplin: Ani piyasa dalgalanmaları ve yüksek derecede öngörülemezlik olan piyasa ortamlarında ticaret disiplini, bireysel yatırımcıların gerçekten kontrol edebileceği tek unsur olabilir. Disiplinde en temel üç bileşen temel olarak motivasyon, “zarar durdurma emri” ya da stop-loss limitlerine sadık kalmak ve üçüncü bileşen ise zarar edildiğinde bunu kabul edip motivasyonu korumak
  2. Mücadele kararları: Riskli borsalarda ya da piyasalarda yatırımcının iddialı ve proaktif karar verme süreci mücadeleye hazır olduğunu gösterir. Yatırımcı psikolojisi için risk alarak ilerleme kararı vermek mücadele içerir. Bunun yanı sıra uzun süre boyunca yatırımlara odaklanma ve bu sürecin getirdiği stresle başa çıkma da mücadelenin bileşenleridir.
  3. Pazar anlamı: Bu faktör bireysel borsa yatırımcısının kişisel yargılarına dayalı olarak piyasanın bir "görüşünü" hızlı bir şekilde tanımlama yeteneğini temsil eder. Piyasalar ve pazarlar değişken olduğu için bu değişimleri deneyim ve sezgiyle hızla tahmin etmek bu faktörün ana bileşenidir.
  4. Duygusal kararlılık: Yatırımcı psikolojisinde bu faktör anlık değişimlerden etkilenmekten kaçınarak yatırımcının stratejilerine zorlu piyasa ortamlarında odaklanmalarını sağlar.
  5. Bilgi işleme: Bu faktör hem bilgiyi hızlı ve eş zamanlı olarak işleme becerisini hem de analitik düşünme becerisine sahip olmayı ifade eder.
  6. İlgililik: Bu bileşen yatırımcının içinde bulunduğu piyasaya karşı merak ve bütünlüğünü ifade eder.
  7. Özerklik: Bu faktör yatırımcının alım satım iş sürecini başkalarındaan bağımsız olarak kendi başına organize etme yetisini belirtir.
  8. Bilgi ve veriyi kontrol etme: Yatırımcı psikolojisi için, bilgilerin matematiksel yollarla veya bilgisayarları kullanarak işlenmesi de dahil olmak üzere tüccarların bilgileri nasıl topladığını, işlediğini ve başkalarına nasıl aktardığını ele alır.

Başarılı bir borsa yatırımcısı için kişilikle ilgili bu sekiz faktörün tümü önemli olsa da yatırımcılar ilk beş faktörü nispeten daha önemli olarak algılıladıkları araştırmalarla ortaya çıkarıldı. Bunun yanı sıra yapılan araştırmalar sonucundaa yatırımcı psikolojisi aile durumu, yaş ve cinsiyet gibi demografik özelliklerden de etkilenmediği ortaya çıkıyor.Bu yazımız yatırım tavsiyesi içermemektedir ve psikoloji ve karar alma davranışlarıyla ilgili bilimsel çalışmaları içermektedir. “Investor Behavior: The Psychology of Financial Planning and Investing.” kitabının 25. Bölümünü referans almaktadır.Referans:Pitters, Julia and Oberlechner, Thomas, Chapter 25: The Psychology of Trading and Investing (February 10, 2014). Investor Behavior: The Psychology of Financial Planning and Investing. H. Kent Baker and Victor Ricciardi, editors, 459-476, Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. , 2014, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2424317