Pulkanatlılar (Lepidoptera) takımına ait olan kelebek ve güveler, tüm böcek sınıfı içerisinde kın kanatlılardan (Coleoptera takımı) sonra en fazla tür çeşitliliğine sahip olan gruptur. Gerek gündüz vakti, gerekse geceleri ışığa doğru uçuşan türleriyle kelebekler ve güveler, böcekler arasında en fazla ilgi çeken ve tanınan gruplardan biridir. Kelebek, çoğunlukla gündüz uçmaları nedeniyle gündüz kelebekleri; güveler de genellikle geceleri daha aktif olduklarından dolayı gece kelebekleri olarak da adlandırılırlar.

Kelebek ve güve arasındaki farklar

Peki, uçuşan bir pulkanatlı gördüğümüzde bunun kelebek mi yoksa güve mi olduğunu nasıl anlayabiliriz? Bunun için anten ucu, renk tonu, kanat durumu, vücut yapısı gibi temel birkaç özelliğe baksak yeterli olur esasında. İki grubun arasındaki farkları genel olarak şu şekilde görebiliriz;

Bu farklar genellikle bu şekildedir fakat türden türe farklılık gösteren özellikleri bulunmaktadır. Aşağıdaki videoda İngiltere’deki Doğa Tarihi Müzesi’nde kelebek ve güve farklarından bazıları örneklerle gösterilmiştir;[video width="1280" height="720" mp4="https://bilimma.com/haberler/wp-content/uploads/2019/05/TR_Spot-the-difference-butterfly-or-moth-Natural-History-Museum.mp4"][/video]Orijinal video; https://www.youtube.com/user/naturalhistorymuseum Altyazı; Seda Emel Tek.

Kelebeklerin ve güvelerin yaşam öyküleri

Gelin biraz bu böceklerin yaşam öykülerine biraz yakından bakalım. Kelebek ve güveler, metamorfoz (başkalaşım) geçiren canlılardır. Yaşamlarının başlangıcından yetişkin bir birey haline gelene kadar hayatının belli zamanlarını farklı yaşam formlarında geçirir. Bir pulkanatlının hayatı sırasıyla yumurta,larva, pupa ve ergin olarak dört evreden oluşmaktadır.

Yumurta

Yumurta, erkek ve dişi bireylerin çiftleştikten sonra oluşturduğu ve dişi birey tarafından uygun bitki üzerine bırakılan, bir pulkanatlının yaşama adımını attığı ilk aşamadır. Yumurta aşamasının süresi, yumurtanın sayısı, şekli ve bırakılma biçimi türden türe farklılık gösterir. Kimi türler yumurtalarını bir yaprak üzerine küme halinde bırakırken, bazı türler tek bir yaprağa bir tek yumurta bırakır ve bunu bitkinin diğer yapraklarına da aynı şekilde uygulayarak yapar. Yumurta sayıları da dişi birey başına 100 yumurtadan az da olabilir, 1000 yumurta da bırakan dişiler de olabilir.

Şekil 1. Farklı türlerin farklı yumurta şekilleri. (A) Phyllodesma americana, (B) Acronicta funeralis, (C) Coloradia pandora, (D)Phryganidia californica, (E) Spodoptera praefica

Larva

Yumurtalar, halinde türe göre farklılık gösteren sürelerde zaman geçirdikten sonra açılmaya ve içlerinden yetişmiş olan minik boyda tırtıllar çıkmaya başlar. Çıkmalarıyla birlikte beslenme süreçleri de başlar. Kimi türlerde ilk beslenme kendi çıktıkları yumurtaları yiyerek başlar. Az sayıda örnek dışında tırtıllar herbivor özelliktedir. Üzerinde bulunduğu bitki ile beslenmeye başlayan tırtıllar da birkaç evre halinde boylarını uzatıp tombullaşana dek bitkinin yaprakları üzerinden beslenirler. Kimi tırtıllar yalnızca tek bir tür bitki ile beslenirken, kimi türler de çok sayıda bitki türü üzerinden beslenebilir. Beslenme şekilleri de yine türe bağlı olarak birlikte sürü halinde toplaşarak ya da bireysel halde dolaşarak uygun bitkileri yeme şeklinde olabilir.

Şekil 2. Farklı türlere ait larvalar.Larva aşamasının sonlarına doğru tırtılların hareketleri azalmaya başlar ve beslenmeyi durdururlar. Bu aşama artık tırtılın pupaya hazırlık aşamasıdır. Aşağıdaki şekilde larva aşamasının sonlarında olan Brenthis daphne türünün pupaya geçiş aşaması görülmektedir. Burada larva baş aşağı kendisini böğürtlen yaprağına yapıştırmış ve yavaş yavaş pupaya geçmektedir.

<em>Şekil 3. Brenthis daphne türünün pupaya geçiş aşaması.</em>
Pupa ve Ergin
<em>Şekil 4. Lepidoptera pupalarına örnekler; (A) Danaus plexippus ve Papilio zelicaon türlerine ait krizalitler. Danaus türü</em> <em>kendini baş aşağı asarak pupaya giriyor. Papilio türü ise kafası yukarıda olacak şekilde kendini bitkiye bir parça ipek ile</em> <em>asarak pupa haline geliyor. (B) Nola minna türüne ait kokon. Toprakta yaprak altında, toprakğa kendini gömerek, ya da</em> <em>sarılmış yapraklar arasında pupaya giriyor.</em>

Metamorfoz pupanın içinde gerçekleşir. Pupaya girme süresi türden türe değişir, hızlı bir şekilde olabilir, 2-3 hafta ya da belki bir yıldan fazla sürebilir. Pupada kalma süresi ise yine değişkenlik gösterebilir. Pupa içerisinde başkalaşım geçiren kelebeğin ergin formu oluşunca kozanın kafa bölümünden çıkarak yetişkin bir kelebek halinde kanatlarını yavaş yavaş açıp besin ve eş aramaya doğru yol alır.

<em>Şekil 5. Brenthis daphne türünün pupası.</em>
Kışlama

Kelebek ve güvelerin birçoğu yaşamlarının bir bölümünde kışlarlar. Kimi türler yumurta halindeyken, kimisi de larva, pupa ve hatta ergin halde bile kışlayabilir. Örneğin Inachis io, Polygonia c-album ve Gonepteryx rhamni türleri kışı ergin olarak kendilerine uygun yerlerde saklanarak geçirir.

Şekil 6. Inachis io, Polygonia c-album ve Gonepteryx rhamni erginleri. Kaynak: www.learnaboutbutterflies.com

Kaynaklar ve ileri okuma;

1) Stork N.E. (2018). How Many Species of Insects and Other TerrestrialArthropods Are There on Earth?. Annual Review of Entomology. 63: 31–45.2) Live Science3) Andrew Forest4) Learn about butterflies5) Powell J.A. (2001). Longest Insect Dormancy: Yucca Moth Larvae (Lepidoptera: Prodoxidae)Metamorphose After 20, 25, and 30 Years in Diapause. Ecology and Population Biology.94(5):677-680.https://bilimma.com/haberler/kelebek-kim-topladi/